De Prik en de Paradox – Waarom antivaxxers ons meer zeggen dan we willen toegeven

In de nasleep van de coronapandemie is één ding glashelder geworden: de samenleving is niet alleen vatbaar voor virussen, maar ook voor wantrouwen. In die context is het fenomeen antivaxxers – mensen die vaccinatie afwijzen of wantrouwen – meer dan alleen een medisch of wetenschappelijk debat. Het is een spiegel. En wat we daarin zien, is niet altijd flatterend.

Laten we eerlijk zijn: voor veel mensen zijn antivaxxers de ultieme kop van Jut. Ze worden weggezet als complotdenkers, Facebookdokters of zelfs als bedreiging voor de volksgezondheid. En ja, sommige van hun ideeën zijn ronduit gevaarlijk. Het ontkennen van wetenschappelijk bewezen bescherming, het verspreiden van desinformatie, het verdacht maken van artsen en experts – het draagt allemaal bij aan een klimaat waarin ratio en realiteit op het spel staan.

Maar daarmee is het verhaal nog niet verteld.

De kracht van wantrouwen

Wie met een wijzend vingertje naar antivaxxers kijkt, vergeet te vragen waarom mensen überhaupt hun vertrouwen in de medische wetenschap verliezen. Dat wantrouwen komt niet uit het niets. Het groeit op plekken waar instellingen falen, waar politici draaien, en waar burgers zich structureel genegeerd voelen. De antivaxxer is zelden een geïsoleerde gek. Het is vaker een product van een systeem waarin het vertrouwen op meerdere fronten is geërodeerd.

Je hoeft geen aanhanger van Wappie-ideologieën te zijn om te begrijpen dat vertrouwen niet automatisch is. Het moet worden verdiend – én onderhouden. Overheden die jarenlang bezuinigen op zorg, wetenschappers die zich laten sponsoren door farmaceutische giganten, media die sensatie boven nuance verkiezen – het draagt allemaal bij aan een klimaat waarin het makkelijker wordt om “nee” te zeggen tegen een spuitje in de arm.

Wetenschap als geloof?

Er zit ook een fundamenteel spanningsveld in hoe we met wetenschap omgaan. We presenteren wetenschap vaak als iets onaantastbaars, als een ultieme waarheid. Maar wetenschap is geen religie. Ze is geen dogma, ze is een methode – gebaseerd op twijfel, op zelfcorrectie, op voortschrijdend inzicht. Het probleem is: in een crisis willen mensen geen nuance, ze willen zekerheid. En wie die zekerheid niet krijgt, zoekt elders houvast – vaak in complotten of halve waarheden.

Het is verleidelijk om dat af te doen als domheid, maar dat is te makkelijk. Veel antivaxxers zijn hoogopgeleid, welbespraakt, en weten hoe ze informatie moeten zoeken – of beter gezegd: selecteren. Ze geloven niet in de “mainstream media” of de “officiële wetenschap” omdat ze daar manipulatie vermoeden. En in hun eigen informatiebubbel vinden ze bevestiging van hun wantrouwen. YouTube, Telegram, obscure websites – het zijn geen bronnen meer, het zijn kerken geworden. En iedereen die buiten de kerk staat, is de vijand.

Sociale media: echokamer of megafoon?

De rol van sociale media valt hierin niet te onderschatten. Facebook en X (voorheen Twitter) zijn niet alleen platforms voor vrije meningsuiting, maar ook laboratoria van polarisatie. Het algoritme beloont emoties boven feiten, bevestiging boven twijfel. Wie één keer op een antivaccinvideo klikt, wordt vervolgens overspoeld met een eindeloze stroom aan bevestigend materiaal. Zo verandert scepsis in overtuiging, en overtuiging in activisme.

De antivaxxer is in die zin niet alleen een persoon, maar ook een product van een digitale cultuur waarin het individu centraal staat, en gemeenschap steeds verder vervaagt. De eenling die “het systeem doorziet” is een modern archetype geworden – half martelaar, half messias.

Gezondheid als identiteit

Wat ook meespeelt, is de manier waarop gezondheid is verworden tot een identiteitskenmerk. “Ik bepaal zelf wat goed is voor mijn lichaam” klinkt op het eerste gehoor als een legitiem recht. En dat is het ook. Maar wanneer individuele autonomie botst met collectieve gezondheid, ontstaat er frictie. Vaccinatie draait immers niet alleen om zelfbescherming, maar om groepsimmuniteit. Het is, in zekere zin, een daad van solidariteit.

Maar solidariteit verkoopt slecht in een samenleving die al decennia de nadruk legt op autonomie, zelfbeschikking en persoonlijke vrijheid. In die context voelt de prik niet als bescherming, maar als inbreuk. En wie eenmaal in dat frame zit, is moeilijk te overtuigen met statistieken en grafieken.

De ironie van de antivaxxer

Wat daarbij wringt – en wat vaak onderbelicht blijft – is de diepe ironie van het antivaxxerschap. De beweging die zich zo fel keert tegen de gevestigde orde, maakt tegelijk gretig gebruik van de vruchten ervan. Antivaxxers posten hun tirades vanaf smartphones die zijn ontwikkeld door multinationals, vertrouwen op internetverbindingen die worden onderhouden door overheden, en eisen hun vrijheid van meningsuiting via kanalen die dankzij westerse democratieën bestaan.

Dat maakt hun boodschap niet per se ongeldig, maar wel gecompliceerd. Je kunt je moeilijk keren tegen het systeem terwijl je er tegelijkertijd volledig op leunt. Maar dat is precies wat antivaxxers doen. En misschien is dát wel het meest verontrustende aan hun verhaal: het legt de tegenstrijdigheden van onze tijd bloot.

Wat nu?

De reflex om antivaxxers te ridiculiseren of te verbannen is begrijpelijk, maar niet constructief. Uitsluiting leidt zelden tot inzicht. Wat we nodig hebben, is dialoog – geen debat, maar écht luisteren. Niet om alles goed te praten, maar om te begrijpen waar het schuurt. Want pas als je weet waarom iemand “nee” zegt, kun je werken aan een “ja” die wél gedragen wordt.

Dat vraagt om een andere toon van overheid en wetenschap. Minder zenden, meer uitleggen. Minder technocratie, meer empathie. Geen simplificaties als “de wetenschap is duidelijk”, maar een eerlijke erkenning dat twijfel bij het proces hoort – zolang die twijfel gebaseerd is op feiten, niet op angst.

Tot slot

De antivaxxer is geen buitenstaander. Het is een uitwas van een samenleving die worstelt met vertrouwen, met waarheid, met verbinding. In plaats van ze weg te zetten als gekken, zouden we beter kunnen vragen: wat zegt hun wantrouwen over ons?

Niet omdat ze gelijk hebben – in veel gevallen hebben ze dat niet – maar omdat hun bestaan ons confronteert met een ongemakkelijke waarheid: vertrouwen is kwetsbaar, en zonder vertrouwen valt zelfs de beste wetenschap in dode aarde.

Als we dat vergeten, kunnen we nog zo veel vaccins ontwikkelen – maar tegen wantrouwen bestaat geen prik.