Onderzoek: ‘De Doodstraf, Levenslang en TBS: Mythen, Realiteit en Rechtvaardigheid’

In discussies over criminaliteit, vergelding en preventie duikt de doodstraf met regelmaat op als hét ultieme middel om zware misdaad te bestrijden. Toch wijzen onderzoeken, ervaringen uit landen waar de doodstraf nog steeds bestaat, en inzichten uit de rechtspsychologie keer op keer op dezelfde conclusie: de doodstraf werkt niet. Tegelijkertijd blijft in Nederland de strafrechtelijke discussie doorgaan over alternatieven zoals levenslange gevangenisstraf en de tbs-maatregel. In deze column zetten we feiten, cijfers en argumenten naast elkaar, en kijken we naar de effectiviteit van deze sancties.

De Doodstraf: Intuïtieve rechtvaardigheid versus feitelijke effectiviteit

De doodstraf lijkt op het eerste gezicht rechtvaardig voor de zwaarste misdaden: moord, terrorisme, of kindermoord. Maar rechtvaardigheid en effectiviteit zijn niet hetzelfde. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat de doodstraf geen aantoonbare afschrikkende werking heeft. In landen waar de doodstraf wordt uitgevoerd – zoals de Verenigde Staten, China, Iran en Saoedi-Arabië – blijven moordcijfers onverminderd hoog.

VS: Doodstraf én hoge moordcijfers

In de Verenigde Staten heeft een groot aantal staten nog steeds de doodstraf op het strafblad staan. Volgens cijfers van het FBI’s Uniform Crime Reporting Program zijn de moordcijfers in staten mét doodstraf echter structureel hoger dan in staten zonder. In Texas, een van de meest actieve staten wat betreft executies, lag het moordcijfer in 2023 op 6,2 per 100.000 inwoners. Ter vergelijking: in New York – waar de doodstraf niet wordt uitgevoerd – was dit 3,5. Harvard-hoogleraar Jeffrey Fagan concludeert in een uitgebreide metastudie dat “de aanwezigheid van de doodstraf geen statistisch significante vermindering in moordfrequentie oplevert.”

Vergissingen en discriminatie

Naast het gebrek aan afschrikwekkende werking, is het risico op gerechtelijke dwalingen bij de doodstraf onomkeerbaar. In de VS zijn sinds 1973 meer dan 190 mensen vrijgesproken die eerder ter dood veroordeeld waren. Daarnaast speelt raciale en sociaal-economische ongelijkheid een rol. Afro-Amerikaanse verdachten worden disproportioneel vaker ter dood veroordeeld, zeker als het slachtoffer wit is.

Levenslang in Nederland: Echt levenslang, met een juridische opening

Nederland kent de doodstraf niet – deze werd in vredestijd in 1870 afgeschaft. De zwaarste straf in het Nederlandse strafrecht is levenslange gevangenisstraf. Anders dan in veel andere Europese landen betekent deze straf in Nederland ook daadwerkelijk: levenslang. Tot 2016 was er zelfs geen realistische mogelijkheid tot herbeoordeling. In dat jaar oordeelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens echter dat Nederland daarmee in strijd handelde met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.

Gratieprocedure na 25 jaar

Sindsdien is geregeld dat een levenslang gestrafte na 25 jaar detentie een herbeoordeling krijgt. Dit is echter geen automatische verkorting van de straf, maar een moment waarop gekeken wordt of gratie mogelijk zou zijn. De minister van Justitie en Veiligheid beslist uiteindelijk over het al dan niet verlenen van gratie, mede op basis van advies van onder andere gedragsdeskundigen, reclassering en het Openbaar Ministerie. Tot op heden zijn gratieverzoeken uiterst zeldzaam gehonoreerd. Van de meer dan 30 levenslang gestraften die op dit moment in Nederland vastzitten, zitten sommigen al meer dan 35 jaar zonder uitzicht op vrijlating.

TBS: Geen straf, maar een maatregel

Naast gevangenisstraffen kent Nederland de zogenoemde terbeschikkingstelling (TBS). Dit is geen straf maar een maatregel die wordt opgelegd aan verdachten met een psychische stoornis die een ernstig delict hebben gepleegd. Het doel van TBS is bescherming van de samenleving én behandeling van de dader.

Met of zonder dwangverpleging

Er zijn twee vormen van TBS:

• TBS met dwangverpleging: de verdachte wordt opgenomen in een kliniek waar behandeling verplicht is. Deze vorm wordt opgelegd als de verdachte volledig of gedeeltelijk ontoerekeningsvatbaar is verklaard.
• TBS met voorwaarden: deze wordt opgelegd aan iemand die wel toerekeningsvatbaar was, maar psychische problemen heeft die behandeling vereisen. De verdachte moet zich aan strikte voorwaarden houden en krijgt vaak ambulante begeleiding.

Geen “wegstoppen”, maar behandelen

Een veelgehoorde misvatting is dat TBS een “zachte” maatregel is of slechts een tijdelijk alternatief voor gevangenisstraf. In werkelijkheid verblijven TBS’ers vaak jarenlang – gemiddeld 8 à 9 jaar – in gesloten instellingen. Sommige patiënten verblijven er zelfs 15 tot 20 jaar. De maatregel wordt jaarlijks herbeoordeeld door de rechter, op basis van uitgebreide rapportages van psychiaters, psychologen en behandelteams. Vrijlating gebeurt stapsgewijs via proefverloven en begeleid resocialiseren.

Voor wie is TBS bedoeld?

TBS wordt alleen opgelegd wanneer sprake is van:

• Een ernstig misdrijf (zoals moord, verkrachting of zware mishandeling);
• Een psychische stoornis die het gedrag mede heeft bepaald;
• Een hoog risico op herhaling zonder behandeling.

De gedachte achter TBS is dat iemand met een stoornis niet op dezelfde manier verantwoordelijk gehouden kan worden als iemand die volledig toerekeningsvatbaar is. Maar tegelijk vormt deze persoon wel een gevaar voor de samenleving. TBS combineert daarom bescherming van de maatschappij met intensieve zorg.

De rol van gespecialiseerde advocaten: Job Knoester

De toepassing van TBS roept vaak maatschappelijke en juridische vragen op. Advocaat Job Knoester is een van de meest ervaren strafpleiters op dit terrein. Hij staat verdachten bij die te maken krijgen met de TBS-maatregel, en heeft als geen ander zicht op de complexiteit ervan. Knoester is kritisch waar nodig, maar benadrukt ook regelmatig dat TBS geen straf is, maar een noodzakelijk middel om herhaling te voorkomen. In interviews en opiniestukken pleit hij voor meer begrip in de samenleving voor het nut van TBS en de behandeling die daarbij hoort.

Knoester is bovendien een uitgesproken voorstander van zorgvuldige rechtsgang en toetsing, omdat de impact van een TBS-maatregel op het leven van een verdachte enorm is – soms zwaarder dan een gevangenisstraf. De beslissing om iemands vrijheid voor onbepaalde tijd te beperken, vraagt dus om wetenschappelijke onderbouwing en rechtsstatelijke waarborgen.

Conclusie: Preventie vraagt om meer dan vergelding

De roep om harde straffen komt vaak voort uit emotie: het rechtvaardigheidsgevoel dat “de dader moet boeten.” Maar wetenschappelijke data laten zien dat de doodstraf niet werkt als preventief middel. Levenslang en TBS zijn evenmin simpele oplossingen, maar in een rechtsstaat moeten effectiviteit, proportionaliteit en rechtsbescherming vooropstaan.

In plaats van de doodstraf als afschrikmiddel, kiezen landen als Nederland voor een genuanceerder systeem dat recht doet aan zowel de ernst van het delict als de geestelijke toestand van de dader. Levenslang is in Nederland daadwerkelijk levenslang, met een zorgvuldige toetsing na 25 jaar. TBS is geen straf, maar een beschermingsmaatregel voor de samenleving én een behandeling voor de dader. In beide gevallen gaat het om meer dan louter wraak: het gaat om veiligheid, zorg en rechtvaardigheid.