Geert Wilders en de zelfgesloten deur naar de macht

Geert Wilders heeft zichzelf opnieuw buitenspel gezet. In 2012 blies hij het kabinet-Rutte I op, dat steunde op de gedoogconstructie met zijn Partij voor de Vrijheid (PVV). Het werd hem jarenlang nagedragen als het ultieme bewijs dat Wilders geen betrouwbare partner was. Twaalf jaar later, in 2024, kreeg hij onverwacht een nieuwe kans. Zijn PVV werd de grootste bij de Tweede Kamerverkiezingen en hij had de sleutel in handen voor een rechts kabinet. Maar opnieuw liep het stuk. Het kabinet strandde wederom op de standvastigheid van Wilders, die niet bereid bleek tot de compromissen die regeren vergt. Daarmee heeft hij, zo lijkt het, definitief de deur naar de macht achter zich dichtgegooid.

De geschiedenis herhaalt zich

Wie de politieke loopbaan van Geert Wilders bekijkt, ziet een patroon van afstand houden. Wilders is de man van duidelijke taal, van harde oppositie, van zwart-wit denken. Dat leverde hem veel electoraal succes op, maar het werd ook zijn grootste politieke valkuil. In 2010 werd hij met zijn PVV gedoogpartner van het kabinet Rutte-I, samen met VVD en CDA. Het was een wankel evenwicht. Uiteindelijk trok Wilders de stekker eruit omdat hij zich niet kon vinden in de voorgestelde bezuinigingen, waarbij hij het verhaal van “de AOW’er moet niet bloeden” tot zijn strijdkreet maakte.

Het resultaat? Rutte I viel en Wilders raakte zijn geloofwaardigheid als serieuze regeringspartner kwijt. CDA en VVD zwoeren bij de daaropvolgende verkiezingen dat zij niet meer met Wilders in zee zouden gaan. En hoewel zijn achterban dat nauwelijks afstrafte, was hij politiek veroordeeld tot de oppositiebanken.

De comeback – en de misrekening

De verkiezingen van 2023 brachten Wilders terug op het nationale toneel als een serieuze kandidaat voor het premierschap. De PVV werd de grootste partij en Wilders leek, voor het eerst in zijn carrière, bereid tot matiging. Zijn eerste reacties waren verzoenend, hij schoof enkele controversiële standpunten tijdelijk opzij en gaf aan dat hij premier wilde zijn “voor alle Nederlanders”.

Het leek erop dat Wilders begreep dat regeren betekent dat je concessies moet doen. Maar na maanden van moeizame formatiegesprekken viel het kaartenhuis opnieuw in elkaar. Onderlinge afspraken, vertrouwenskwesties en onenigheid over thema’s als de rechtsstaat, de EU en de uitvoering van beleid bleken onoverbrugbaar. Wilders hield vast aan te veel van zijn eigen ideologische fundamenten. De man die altijd zei “afspraak is afspraak” kon zich zelf niet voldoende binden aan het compromis.

Voor de tweede keer in zijn loopbaan heeft Wilders laten zien dat regeringsverantwoordelijkheid en de PVV een moeilijk huwelijk vormen. Voor veel andere partijen, met name VVD, NSC en BBB, is dit waarschijnlijk het definitieve bewijs dat samenwerking met Wilders politiek levensgevaarlijk is.

De zelfgekozen gevangenis van de oppositie

Wat nu rest voor Wilders is het vertrouwde terrein: de oppositie. Daar voelt hij zich comfortabel. Het is de plek waar hij ongeremd kan schreeuwen, kan ageren tegen ‘de elite’, de EU, migratie, klimaatbeleid, zonder dat hij hoeft te leveren of beleid hoeft uit te voeren. Maar die positie is een dubbele valkuil: het voedt zijn achterban, maar het sluit hem permanent uit van daadwerkelijke invloed.

Steeds vaker klinkt de vraag: wil Wilders eigenlijk wel regeren? Of is de oppositie zijn natuurlijke habitat, waar hij zonder verantwoordelijkheid kan blijven kapitaliseren op onvrede? Als hij werkelijk premier had willen worden, dan had hij nu zijn kans gehad. En hij heeft die kans niet gepakt – of misschien zelfs moedwillig laten lopen. Dat kan electorale gevolgen hebben.

De houdbaarheid van het PVV-model

De PVV als eeuwige oppositiepartij heeft zijn succes grotendeels te danken aan proteststemmers. Mensen die zich niet vertegenwoordigd voelen door de traditionele partijen. Maar na twintig jaar Wilders rijst de vraag hoe houdbaar dat model is. De PVV is sterk afhankelijk van de persoon Geert Wilders. Er is geen brede partijstructuur, geen leden, nauwelijks een duidelijke opvolgingsstrategie. Wat gebeurt er als Wilders zich terugtrekt? Wie neemt het stokje over?

Partijen als BBB en JA21 bieden inmiddels alternatieven voor kiezers die rechts willen stemmen, maar toch iets minder radicale keuzes zoeken. Vooral BBB spreekt een bredere groep teleurgestelde kiezers aan, zonder de polariserende stijl van Wilders. Dat kan op de lange termijn leiden tot een verschuiving in het electoraat.

Bovendien heeft Wilders, door wederom niet te regeren, zijn tegenstanders een krachtig argument gegeven: je kunt niet bouwen op de PVV. En wie niet meebouwt, wordt uiteindelijk overgeslagen.

De toekomst: roepen vanaf de zijlijn?

De vraag is of Wilders nog ooit serieus wordt meegenomen in toekomstige formaties. De kans lijkt klein. De gevestigde partijen, zelfs die op rechts, zullen hem nu nog minder snel uitnodigen. Het vertrouwen is weg. Wilders heeft zijn reputatie als politieke solist bevestigd en de PVV lijkt voorbestemd om verder te gaan als oppositiepartij.

Is dat erg? Voor Wilders misschien niet. Hij heeft in de oppositie veel meer ruimte om zijn boodschap uit te dragen zonder de beperkingen van de macht. Zijn achterban waardeert hem als de man die zegt wat anderen niet durven. Toch zal een deel van zijn kiezers zich afvragen: waarom heb je de kans niet gepakt? Waarom heb je wéér laten zien dat je alleen maar kunt roepen en niet kunt besturen?

Voor het eerst sinds jaren is er scheurvorming zichtbaar in het PVV-electoraat. Bij de verkiezingen in 2023 won Wilders fors, maar het sentiment onder rechtse kiezers is grillig. Ze willen resultaat, geen eeuwige oppositie. En als JA21 zich herpakt, zeker nu Coenradie is overgestapt van de PVV naar JA21, kan Wilders het momentum verliezen.

Conclusie

Geert Wilders heeft zichzelf definitief op de reservebank gezet. Niet omdat anderen hem daar per se wilden hebben, maar omdat hij er zelf voor koos. De geschiedenis heeft zich herhaald, en het lijkt erop dat Wilders nooit echt de intentie had om het spel van compromissen te spelen. Hij blijft de kampioen van de oppositie, de spreekbuis van de boze burger, maar zal waarschijnlijk nooit de architect van beleid worden.

Misschien is dat ook precies zoals hij het wil. Maar het is de vraag of zijn kiezers het op termijn ook nog zo willen.