In de schaduw van sociale media en alternatieve nieuwsplatforms groeit al jaren een hardnekkige mythe: de roep om “tribunalen”. Wat ooit begon als retoriek uit complotkringen, klinkt inmiddels als een holle echo in een steeds leger wordende kamer. Deze column fileert de illusie van tribunalen, legt bloot hoe complotdenkers zichzelf buitenspel zetten, en waarom hun invloed afneemt in de maatschappij.
De roep om ‘tribunalen’ – wat betekent het eigenlijk?
Het begrip ‘tribunaal’ wordt door complotdenkers gebruikt als een soort codewoord. Het verwijst niet naar legitieme internationale rechtscolleges zoals het Internationaal Strafhof, maar naar een denkbeeldig volksgericht waarin politici, wetenschappers, journalisten en andere ‘machthebbers’ worden berecht voor vermeende misdaden – vaak gebaseerd op valse aannames, halve waarheden of pure verzinsels.
Tijdens de coronapandemie kreeg deze retoriek een nieuwe impuls. Maatregelen als lockdowns, vaccinatiecampagnes en QR-codes werden geframed als ‘misdaden tegen de menselijkheid’. De waarheid? Deze maatregelen waren gebaseerd op wetenschappelijke inzichten en beleidsafwegingen die bedoeld waren om levens te redden. Het idee dat ze onderdeel waren van een sinister complot, mist elke juridische, feitelijke én morele grondslag.
De psychologische behoefte aan een vijandbeeld
Complotdenken is van alle tijden. Maar in tijden van onzekerheid – zoals tijdens een pandemie of economische crisis – grijpen sommige mensen sneller naar eenvoudige verklaringen voor complexe problemen. Een ‘tribunaal’ biedt een symbolische afrekening: een duidelijk schuldige voor het eigen gevoel van machteloosheid.
Psychologisch werkt dit als een ventiel. Mensen die zich niet gehoord voelen, zoeken houvast in alternatieve werkelijkheden. Maar in plaats van de echte oorzaken van problemen te onderzoeken – zoals beleidsfouten, ongelijkheid of economische onzekerheid – zoeken ze een zondebok. Die wordt dan bij voorkeur gevonden in de ‘elite’, de wetenschap of de media.
Waarom tribunalen géén oplossing zijn
Echte rechtspraak werkt volgens de rechtsstaat: bewijs, hoor en wederhoor, onschuld tot het tegendeel bewezen is. Wat complotdenkers vaak bedoelen met een ‘tribunaal’ is het tegenovergestelde: veroordeling zonder bewijs, bestraffing op basis van mening in plaats van feiten. Dit is geen recht, maar wraakzucht verpakt als volksgerechtigheid.
In werkelijkheid zou een dergelijk ‘tribunaal’ neerkomen op juridische willekeur en politieke vervolging – precies datgene waar totalitaire regimes zich in het verleden schuldig aan maakten. Denk aan de showprocessen van Stalin of de Kulturrevolutie in China. Geen voorbeelden om na te streven, maar waarschuwingen uit de geschiedenis.
Het verdwijnpunt van invloed
Complotdenkers worden steeds luider, maar paradoxaal genoeg ook steeds minder relevant. Hun boodschap mist aansluiting bij de realiteit, hun voorspellingen komen zelden uit, en hun wereldbeeld is te extreem om door de meerderheid serieus te worden genomen. Waar sommige mensen aanvankelijk twijfelden of er ‘misschien toch iets in zat’, hebben velen zich inmiddels afgekeerd van de complotretoriek.
Onderzoeken van bijvoorbeeld het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) tonen aan dat het vertrouwen in wetenschap en instituties tijdens de pandemie weliswaar onder druk stond, maar dat het merendeel van de bevolking achter de genomen maatregelen stond. Slechts een kleine, maar vocale minderheid radicaliseerde.
Ook platforms als X (voorheen Twitter), Telegram en alternatieve video-hosts als Rumble laten zien dat de echo van deze groep steeds meer in zichzelf ronddraait. De mainstream media negeren hen grotendeels, politici nemen hen niet meer serieus, en zelfs op social media wordt hun invloed steeds verder beperkt door algoritmes en moderatie.
De gevaarlijke flirt met extremisme
Toch moeten we deze groep niet volledig onderschatten. De retoriek van tribunalen is niet onschuldig. Ze polariseert, zaait haat en kan leiden tot intimidatie en zelfs geweld. Denk aan politici die beveiligd moeten worden, journalisten die bedreigd worden, of artsen die worden weggezet als ‘misdadigers’.
Deze escalatie heeft al tastbare gevolgen. Denk aan de bestorming van het Capitool in de VS, of dichter bij huis: complotdemonstraties die uitlopen op geweld. De overstap van woorden naar daden is geen hypothetisch risico, maar een herhaald patroon.
De zelfgekozen isolatie
Wat deze complotdenkers vaak niet beseffen, is dat hun eigen gedrag hen isoleert. Door elke vorm van kritiek af te doen als ‘propaganda’, door andersdenkenden te demoniseren en door te vervallen in steeds extremere taal, sluiten ze zich af van dialoog.
Zelfs binnen hun eigen kring ontstaan barsten. Voormalige volgers keren zich af, alternatieve influencers raken verwikkeld in ruzies over geld, macht of invloed. Waar de beweging ooit werd gepresenteerd als een ‘wakker collectief’, is nu vaak sprake van verdeeldheid en wantrouwen – ironisch genoeg precies wat ze zeggen te bestrijden.
Wat kunnen we wél doen?
De samenleving heeft baat bij dialoog, niet bij demonisering. Mensen die gevoelig zijn voor complotdenken zijn niet per definitie irrationeel of kwaadaardig. Vaak gaat het om mensen met reële zorgen – over bestaanszekerheid, gezondheid of politieke representatie. Door deze zorgen serieus te nemen, maar de complottheorieën zelf te blijven ontkrachten, kunnen we de kloof verkleinen.
Onderwijs in mediawijsheid, investeren in journalistieke onafhankelijkheid en het toegankelijk maken van wetenschap voor een breder publiek zijn hierbij cruciale stappen. We moeten een samenleving creëren waarin mensen zich gehoord voelen, zonder te vervallen in de illusie van een ‘tribunaal’.
Conclusie: de holle klank van een hype
De mythe van het tribunaal is precies dat: een mythe. Een fantasie die slechts standhoudt in online bubbelkamers, maar geen wortels heeft in de realiteit van recht, wetenschap of democratie. Wie roept om tribunalen zonder bewijs, zonder procedure en zonder morele onderbouwing, roept uiteindelijk in het luchtledige.
Het is tijd om deze retoriek te ontmaskeren voor wat ze is: een uiting van machteloosheid, vermomd als strijdlust. Een pad dat niet leidt tot rechtvaardigheid, maar tot isolatie. En hoe harder deze groep roept, hoe duidelijker het wordt: de rest van de samenleving is al verder gegaan.
Ontdek meer van MAYONAISE
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
