De Stand van de Rechtsstaat in Nederland: Jongeren, Straf en de Toekomst van Rechtvaardigheid

De rechtsstaat is het fundament waarop Nederland rust. Een systeem waarin wet- en regelgeving de macht van overheid en burgers reguleert, zodat vrijheid en veiligheid samen kunnen bestaan. Toch staat dit fundament onder druk. Toenemende jeugdcriminaliteit, discussies over levenslange gevangenisstraffen, en de inzet van TBS-maatregelen zorgen voor een maatschappelijk debat: is de rechtsstaat nog in staat om misdaad, vooral onder jongeren en minderjarigen, effectief te beteugelen? En welke oplossingen zijn er nodig om het vertrouwen te herstellen?

Toenemende jeugddelinquentie: mythe of werkelijkheid?

De cijfers laten een complex beeld zien. Enerzijds daalde de geregistreerde jeugdcriminaliteit de afgelopen twintig jaar aanzienlijk. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) pleegden in 2000 bijna 10% van de jongeren tussen 12 en 18 jaar een strafbaar feit, terwijl dat percentage in 2023 is gedaald naar ongeveer 3%.

Lees ook: Klimaatterroristen of klimaatidealisten? Over XR, Greenpeace en GroenLinks

Toch is er ook een andere realiteit. Criminaliteit onder jongeren is harder en gewelddadiger geworden. Politie en justitie signaleren een opkomst van minderjarige verdachten bij zware misdrijven zoals steekpartijen, liquidaties en georganiseerde drugscriminaliteit. Waar jongeren vroeger vooral betrokken waren bij fietsendiefstal of winkeldiefstal, zien we nu steeds vaker minderjarigen als uitvoerders van gewelddadige opdrachten binnen criminele netwerken.

De vraag dringt zich op: hoe moet de rechtsstaat hiermee omgaan?

Strafrecht voor minderjarigen: beschermend en corrigerend

Nederland kent een apart jeugdstrafrecht voor jongeren van 12 tot 18 jaar. Dit systeem richt zich niet primair op straffen, maar op heropvoeding en resocialisatie. Maatregelen als Halt-afdoeningen, werkstraffen en plaatsingen in een jeugdinrichting (PIJ-maatregel, beter bekend als jeugd-TBS) zijn bedoeld om jongeren weer op het rechte pad te krijgen.

Toch wordt steeds vaker overwogen om jongeren van 16 of 17 jaar volgens het volwassenenstrafrecht te berechten, zeker bij ernstige gewelds- of zedendelicten. In 2023 gebeurde dit in ongeveer 8% van de ernstige zaken, een stijging ten opzichte van voorgaande jaren. Daarmee rijst de vraag: kan een rechtsstaat haar beschermende rol tegenover minderjarigen behouden als deze jongeren steeds ernstigere misdaden plegen?

De levenslange gevangenisstraf: een ethisch dilemma

Een ander heikel punt in de Nederlandse rechtsstaat is de inzet van de levenslange gevangenisstraf. In Nederland betekent levenslang daadwerkelijk: levenslang, tenzij gratie wordt verleend — een uiterst zeldzame gebeurtenis.

Onder druk van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens paste Nederland in 2016 de regels aan: veroordeelden moeten na 25 jaar uitzicht krijgen op herbeoordeling. Toch klinkt de roep om levenslange straffen luider dan ooit, zeker na gruwelijke misdrijven zoals de moord op Derk Wiersum en Peter R. de Vries, waar jonge daders en opdrachtgevers betrokken waren.

Critici waarschuwen echter: een rechtsstaat die geen ruimte biedt voor rehabilitatie, verliest haar menselijkheid. Straffen moeten rechtvaardig zijn, maar ook uitzicht bieden op herstel en terugkeer in de samenleving.

TBS: tussen veiligheid en behandeling

TBS (Terbeschikkingstelling) blijft een uniek instrument in het Nederlandse strafrecht. Het combineert strafrechtelijke veroordeling met psychiatrische behandeling, bedoeld om de maatschappij te beschermen en de dader te behandelen.

De afgelopen jaren nam de instroom in TBS-instellingen weer toe, na een eerdere daling door strengere voorwaarden. Zeker bij jongeren met psychische stoornissen of ontwikkelingsproblemen is TBS soms effectiever dan een langdurige gevangenisstraf.

Toch is TBS omstreden. In de publieke opinie wordt het vaak gezien als een ‘lichte’ maatregel voor zware misdrijven, mede door incidenten waarbij tbs’ers opnieuw delicten pleegden. Dit roept fundamentele vragen op over risico-inschatting, de effectiviteit van behandelingen en het spanningsveld tussen individuele rechten en publieke veiligheid.

Lees ook: Straffen en maatregelen voor jongeren

Problemen die de rechtsstaat onder druk zetten

Naast bovenstaande thema’s zijn er bredere problemen die de rechtsstaat kwetsbaar maken:

• Capaciteitstekorten bij politie en justitie leiden tot vertragingen in strafzaken.
• Digitalisering van criminaliteit (zoals cybercrime) maakt traditionele opsporingsmethoden minder effectief.
• Selectieve rechtshandhaving wordt steeds vaker genoemd: sommige groepen voelen zich vaker gecontroleerd of strenger bestraft dan anderen.
• Vertrouwen in instituties daalt, mede door schandalen zoals de Toeslagenaffaire.

Wanneer burgers het gevoel hebben dat de staat niet iedereen gelijk behandelt of faalt in bescherming, brokkelt het fundament van de rechtsstaat af.

Mogelijke oplossingen: hoe houden we de rechtsstaat sterk?

Er is geen eenvoudige oplossing voor deze complexe problematiek. Maar deskundigen en beleidsmakers wijzen op enkele belangrijke routes:

1. Investeren in preventie bij jongeren

Vroegtijdige interventie is cruciaal. Gemeenten, scholen, jeugdzorg en politie moeten samenwerken om risicogedrag bij jongeren snel te signaleren en bij te sturen. Denk aan mentorprojecten, opvoedondersteuning en buurtgerichte programma’s die jongeren perspectief bieden buiten de criminaliteit.

2. Flexibeler jeugdstrafrecht

Het Nederlandse jeugdstrafrecht moet wendbaarder worden. Jongeren die ernstige misdrijven plegen, kunnen sneller volgens volwassenenstrafrecht worden behandeld, maar tegelijkertijd moet ruimte blijven voor maatwerk — zoals forensische jeugdzorg en maatregelvarianten die opvoeding en behandeling combineren.

3. Beter resocialiseren na detentie

Zonder reële kansen op werk, huisvesting en begeleiding na detentie, is terugval bijna gegarandeerd. De overheid moet sterker inzetten op re-integratie, ook voor ex-gedetineerden met een zwaar strafblad.

4. Hervormen van TBS

Het TBS-systeem verdient modernisering: betere risicotaxatie, strengere controle tijdens verlof, maar ook meer focus op individuele behandeling. Transparantie richting slachtoffers en samenleving kan het draagvlak voor TBS vergroten.

5. Herijking van de levenslange straf

Nederland zou een wettelijk verplicht herbeoordelingsmoment moeten invoeren na 20 of 25 jaar detentie, zoals in veel andere Europese landen. Dit houdt de rechtsstaat humaan, zonder naïef te zijn over de ernst van gepleegde misdrijven.

6. Versterken van het vertrouwen in rechtspraak

Meer openbaarheid in de rechtszaal, begrijpelijke vonnissen en actieve communicatie naar de samenleving kunnen het draagvlak voor de rechtspraak versterken. De rechtsstaat moet niet alleen functioneren, maar ook zichtbaar en begrijpelijk zijn.

Conclusie: Waakzaam maar rechtvaardig

De rechtsstaat in Nederland is niet failliet, maar wel kwetsbaar. Misdaad onder jongeren, de inzet van zware straffen en de omgang met TBS-patiënten vragen om waakzaamheid, nuance en moedige beleidskeuzes. Daarbij moeten we het oorspronkelijke ideaal van de rechtsstaat — bescherming van burgers tegen willekeur, en eerbied voor de menselijke waardigheid — blijven koesteren.

Uiteindelijk is de rechtsstaat zo sterk als het vertrouwen dat burgers erin stellen. Dat vertrouwen vraagt voortdurende investering, niet alleen in regels en straffen, maar vooral in mensen.