Er was een tijd dat we sociale media zagen als iets revolutionairs. Een manier om mensen te verbinden, grenzen te vervagen, en stemmen te versterken die anders nooit gehoord zouden worden. Platforms als Facebook, Twitter (nu X), Instagram en Telegram boden iedereen een microfoon – en de wereld luisterde. Maar inmiddels zijn diezelfde platforms verworden tot digitale slagvelden, waar desinformatie, complottheorieën en wantrouwen tegen de wetenschap welig tieren. Wat begon als een digitale dorpspomp, is uitgegroeid tot een monster dat we nog maar nauwelijks kunnen beteugelen.

Waar zijn we precies de verkeerde afslag ingeslagen?

Laten we beginnen bij het mechanisme zelf. Sociale media zijn gebouwd op één simpele waarheid: betrokkenheid verkoopt. Het algoritme van elk platform – of het nu Meta’s Facebook is, het visuele Instagram, het semi-anonieme Telegram of het chaos-platform X – is geprogrammeerd om gebruikers zo lang mogelijk vast te houden. En wat houdt mensen vast? Niet nuance, niet degelijke journalistiek, niet het kalme midden. Nee, het zijn extreme meningen, ophef, verontwaardiging en vooral: angst.

En precies daar begint het probleem.

Het virus van wantrouwen

Tijdens de coronapandemie werd de kwetsbaarheid van ons digitale ecosysteem pijnlijk zichtbaar. Terwijl wetenschappers wereldwijd hun uiterste best deden om het virus te begrijpen en bestrijden, groeide op sociale media een parallelle realiteit. In die realiteit waren vaccins dodelijke experimenten, werd Bill Gates ervan beschuldigd microchips te willen implanteren, en geloofde men dat corona een verzinsel was om wereldwijde controle te installeren.

Antivaxxers – ooit een marginale groep – kregen via sociale media plots een megafoon. Hun boodschappen, vaak gebaseerd op verdraaide feiten of compleet uit de lucht gegrepen nonsens, verspreidden zich sneller dan enig wetenschappelijk rapport. Telegram-kanalen met namen als “Waarheid Zonder Censuur” en “Stop de Leugens” trokken tienduizenden volgers die zich bevestigd voelden in hun wantrouwen.

Op X (Twitter) gingen influencers met complottheorieën viraal. Sommigen hadden duizenden, zelfs miljoenen volgers. Het algoritme greep niet in – sterker nog, het beloonde hen. Want hoe meer interactie, hoe meer schermtijd, en hoe meer schermtijd, hoe meer advertentie-inkomsten. De waarheid verloor het van de klik.

De rol van de platforms: toeschouwers of aanstokers?

De techreuzen achter deze platforms – Meta, X, Telegram – werpen zich vaak op als neutrale technologiebedrijven. “Wij zijn slechts een doorgeefluik,” zeggen ze. Maar dat is onzin. Ze zijn geen passieve infrastructuur, ze zijn actieve curatoren. Ze kiezen wat je ziet, hoe vaak je het ziet, en in welke volgorde. Dat maakt hen medeverantwoordelijk voor de inhoud die viraal gaat – en dus ook voor de schade die die inhoud aanricht.

Facebook heeft in het verleden al toegegeven dat hun algoritmes bijdragen aan polarisatie. Toch veranderde er weinig. Telegram houdt vast aan zijn libertaire ethos van ongefilterde vrijheid – zelfs als dat betekent dat neonazi’s, antivaxxers en QAnon-aanhangers ongestoord hun boodschap kunnen verspreiden. En sinds Elon Musk het roer overnam bij Twitter, is X in een vrije val geraakt: betrouwbare journalisten worden er lastiggevallen, complotdenkers krijgen voorrang en de blauwe vinkjes – ooit een teken van betrouwbaarheid – zijn te koop voor wie betaalt.

Waarom werkt het zo goed?

Psychologisch gezien is het niet vreemd. Mensen zijn van nature gevoelig voor verhalen die ingaan tegen de gevestigde orde. We hebben een ingebouwde fascinatie voor ‘geheime waarheden’, voor de underdog die het opneemt tegen het systeem. Voeg daar een flinke dosis wantrouwen, economische onzekerheid en politieke instabiliteit aan toe, en de voedingsbodem voor complottheorieën is compleet.

Sociale media maken die neiging alleen maar erger. Ze creëren bubbels waarin gelijkgestemden elkaar vinden, bevestigen en versterken. De zogenaamde “echo chamber” zorgt ervoor dat men steeds dieper in het moeras zakt. En omdat de algoritmes gericht zijn op engagement, krijg je steeds meer van hetzelfde te zien. Twijfel verdwijnt. De ander – de gevaccineerde, de wetenschapper, de journalist – wordt een vijand.

De prijs die we betalen

Wat we inmiddels moeten erkennen, is dat dit geen randverschijnsel meer is. De impact van deze digitale radicalisering is tastbaar. Mensen verliezen familie en vrienden aan online desinformatie. Vertrouwen in instituties daalt. Wetenschappers krijgen doodsbedreigingen. Gezondheidscampagnes mislukken. Verkiezingen worden beïnvloed. Democratieën wankelen.

En terwijl wij discussiëren over vrijheid van meningsuiting, lachen de algoritmes in hun vuistje. Want in de chaos schuilt winst.

Wat kunnen we doen?

Het goede nieuws is: dit is geen natuurwet. Sociale media kunnen anders ontworpen worden. Er zijn concrete stappen die we – overheden, techbedrijven én burgers – kunnen nemen om de puinhopen op te ruimen.

1. Transparantie en regulering
Overheden moeten sociale mediabedrijven dwingen tot transparantie over hun algoritmes. Laat gebruikers zien waarom ze bepaalde berichten te zien krijgen. Geef ze controle over hun feed. Ontwikkel wetgeving die platforms verantwoordelijk stelt voor de verspreiding van schadelijke desinformatie – net zoals kranten aansprakelijk kunnen zijn voor laster.

2. Verplicht factchecken en context bieden
Factchecking moet niet optioneel zijn, maar een geïntegreerd onderdeel van elk platform. Berichten met potentieel schadelijke claims – zoals over vaccins of verkiezingen – moeten voorzien worden van duidelijke context, links naar betrouwbare bronnen, en waarschuwingen als de informatie onjuist is. Dit gebeurt nu al mondjesmaat, maar het is vaak te laat of te vrijblijvend.

3. Onderwijs in digitale geletterdheid
Mediawijsheid moet een vast onderdeel worden van het onderwijs. Niet alleen bij maatschappijleer, maar dwars door het hele curriculum heen. Leer jongeren (en volwassenen) hoe je bronnen controleert, hoe algoritmes werken, en waarom kritisch denken belangrijker is dan ooit.

4. Financieel model herzien
Zolang de winst van sociale media afhankelijk is van aandacht en verontwaardiging, blijft het dweilen met de kraan open. Er moeten alternatieven komen voor het huidige advertentiemodel. Denk aan publieke, non-profit platforms of strengere regels voor het verkopen van gebruikersdata.

5. Sociale verantwoordelijkheid nemen
En ten slotte: wij als gebruikers hebben ook een rol. Stop met het klakkeloos delen van schokkende berichten zonder bron. Stel vragen. Check bronnen. Neem een pauze van het eindeloze scrollen. En durf het gesprek aan te gaan met mensen in je omgeving die zijn afgedwaald in de digitale mist.

Tot slot

Sociale media zijn geen duivels op zich. Ze hebben ons ook veel gebracht: verbinding, creativiteit, zichtbaarheid voor wie eerder onzichtbaar was. Maar zoals elke krachtige technologie, vraagt het om verantwoordelijkheid. En die is jarenlang ontweken – met desastreuze gevolgen.

Het wordt tijd dat we die verantwoordelijkheid wél nemen. Voor onze samenleving. Voor de waarheid. En voor ons eigen gezonde verstand.