In een tijd waarin vertrouwen in de politiek afbrokkelt, klinkt de roep om meer directe democratie steeds luider. Waarom zou de Nederlandse burger, die zijn gemeenteraad, Provinciale Staten en Tweede Kamer mag kiezen, niet óók direct invloed mogen uitoefenen op de burgemeester, de commissaris van de Koning en zelfs de minister-president? Het klinkt als een logische volgende stap in een moderne democratie. Maar is het ook wenselijk?
Deze vraag raakt aan de kern van ons staatsbestel. Want hoewel Nederland bekendstaat als een van de oudste parlementaire democratieën, zijn veel sleutelfiguren in ons bestuur nog altijd niet direct verkozen. Wat zouden de voor- en nadelen zijn van een gekozen burgemeester, commissaris van de Koning en premier?
De gekozen burgemeester: dichter bij de burger?
Van alle genoemde functies is de discussie over de gekozen burgemeester het langst en het meest intensief gevoerd. Sinds de invoering van de dualisering in het lokaal bestuur in 2002, waarbij gemeenteraad en college van B&W gescheiden verantwoordelijkheden kregen, klinkt de roep om een gekozen burgemeester steeds luider.
Voordelen van een gekozen burgemeester
Een van de grootste voordelen is de vergroting van de democratische legitimiteit. De burgemeester, nu nog benoemd door de Kroon (in praktijk via de minister van Binnenlandse Zaken), zou als gekozen bestuurder direct rekenschap moeten afleggen aan de bevolking. Dit zou het vertrouwen in het lokaal bestuur kunnen versterken, en maakt het mogelijk dat de inwoners iemand kiezen die écht past bij de identiteit van de gemeente.
Daarnaast zou een gekozen burgemeester duidelijker profiel en mandaat hebben. Nu opereert een burgemeester vaak als neutrale bestuurder tussen verschillende partijen. Een gekozen burgemeester zou met een concreet programma naar voren kunnen treden en daarmee zorgen voor meer politieke duidelijkheid.
Nadelen van een gekozen burgemeester
Maar er kleven ook risico’s aan. De burgemeester heeft nu een bovenpartijlijke rol, met belangrijke verantwoordelijkheden voor veiligheid en orde. Een gekozen burgemeester zou – zeker als hij of zij namens een partij optreedt – die neutraliteit kunnen verliezen.
Bovendien bestaat het gevaar van populisme en personalisering van de lokale politiek. Inwoners zouden kunnen kiezen voor de meest bekende of populaire kandidaat, in plaats van degene met de beste bestuurlijke capaciteiten. Lokaal bestuur draait immers om meer dan zichtbaarheid: het vraagt om dossierkennis, integriteit en verbindend leiderschap.
De commissaris van de Koning: een vergeten bestuurslaag?
De commissaris van de Koning is voor veel Nederlanders een relatief onbekende figuur. Toch speelt deze functionaris een centrale rol in het provinciaal bestuur: voorzitter van zowel de Provinciale Staten als van Gedeputeerde Staten, en verantwoordelijk voor de coördinatie in crisissituaties.
Voordelen van een gekozen commissaris
Ook hier geldt: meer democratische legitimiteit. Zeker in een tijd waarin provincies steeds belangrijker worden op dossiers als klimaat, woningbouw en energie, is het vreemd dat de leider van het provinciebestuur niet verkozen is.
Een gekozen commissaris zou bovendien de zichtbaarheid van de provincie kunnen vergroten. Provincies worstelen met hun imago en hun plaats tussen rijk en gemeenten. Een commissaris met een eigen mandaat en herkenbaar profiel zou dat kunnen veranderen.
Nadelen van een gekozen commissaris
Maar ook hier zijn kanttekeningen op z’n plaats. De commissaris heeft – net als de burgemeester – een brugfunctie tussen verschillende bestuurslagen. Hij of zij vertegenwoordigt de regering in de provincie, en moet tegelijkertijd opereren in het belang van de regio. Een gekozen commissaris zou die dubbelrol moeilijker kunnen vervullen.
Daarnaast zou het organiseren van provinciale verkiezingen voor deze functie extra kosten en complexiteit met zich meebrengen. En de vraag blijft: hoe groot is de betrokkenheid van burgers bij het provinciale niveau? Zou men wel in voldoende mate deelnemen aan zo’n verkiezing?
De gekozen premier: een revolutie in Den Haag?
Tot slot de meest fundamentele vraag: moet ook de minister-president gekozen worden door het volk? In het huidige systeem is de premier de leider van de grootste regeringspartij (of coalitie), aangewezen door de koning na formatiebesprekingen. Hij of zij heeft een coördinerende rol binnen het kabinet, maar is primus inter pares – eerste onder gelijken.
Voordelen van een gekozen premier
Een direct gekozen premier zou meer politieke duidelijkheid en leiderschap kunnen bieden. In plaats van lange en vaak moeizame coalitieonderhandelingen, weet de kiezer precies waar hij of zij voor kiest. Het geeft de premier een sterk mandaat en bevordert de politieke stabiliteit.
Daarnaast zou het de betrokkenheid bij landelijke verkiezingen kunnen vergroten. Een presidentieel debat tussen kandidaten voor het premierschap, met heldere programma’s, zou de politiek toegankelijker maken voor het brede publiek.
Nadelen van een gekozen premier
Een grote zorg is de botsing met het parlementaire stelsel. In een parlementaire democratie ligt de macht primair bij de volksvertegenwoordiging, niet bij het staatshoofd of de regeringsleider. Een direct gekozen premier zou kunnen leiden tot spanningen tussen parlement en regering, vooral als de Kamer anders stemt dan het volk dat de premier heeft gekozen.
Bovendien is het risico op personalisering van de politiek hier het grootst. Politieke partijen zouden nog meer rondom één persoon georganiseerd worden, wat ten koste kan gaan van inhoudelijke politiek en samenwerking.
Ten slotte zou het invoeren van een gekozen premier een grondwetswijziging vereisen, een proces dat tijdrovend is en brede steun behoeft. De vraag is of de voordelen opwegen tegen de constitutionele complexiteit.
Wat wil de kiezer eigenlijk?
Peilingen laten zien dat een meerderheid van de Nederlanders voorstander is van een gekozen burgemeester. Voor een gekozen premier en commissaris ligt dat percentage beduidend lager, maar er is wel groeiende interesse in meer directe invloed.
Toch is het belangrijk om stil te staan bij de vraag wat we bedoelen met democratie. Is democratie alleen maar directe verkiezing, of ook zorgvuldige checks and balances, onafhankelijk toezicht en bestuurlijke continuïteit?
Tot slot: kiezen of koesteren?
Het idee van een gekozen burgemeester, commissaris van de Koning of premier klinkt aantrekkelijk in een tijd van politieke polarisatie en afnemend vertrouwen in instituties. Meer inspraak lijkt dé oplossing. Maar democratie is meer dan alleen stemmen. Het is ook verdeling van macht, bescherming van minderheden en waarborging van stabiliteit.
Misschien moeten we niet alles willen kiezen, maar vooral zorgen dat de bestaande keuzes beter werken. Transparantie, inspraak, participatie en controle: dat zijn de bouwstenen van een gezonde democratie – of we nu kiezen of koesteren.
Ontdek meer van MAYONAISE
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
