Column – “De zelfverzekerde dwaling: Dunning-Kruger, complotdenken en het verlies van epistemische nederigheid”

In tijden van onzekerheid, zoals tijdens wereldwijde crises of snelle maatschappelijke veranderingen, duiken steeds vaker alternatieve “waarheden” op. Van anti-vax-retoriek tot flamboyante theorieën zoals dat de maanlanding nooit heeft plaatsgevonden: complotdenken floreert. Een diepgaand psychologisch fenomeen dat hieraan bijdraagt is het Dunning-Kruger-effect: een cognitieve bias waarbij mensen met beperkte kennis of vaardigheid hun competentie systematisch overschatten. Deze miskenning van eigen onkunde vormt een voedingsbodem voor pseudowetenschappelijke overtuigingen.

Wat is het Dunning-Kruger-effect?

Het Dunning-Kruger-effect is een psychologisch verschijnsel waarbij personen met weinig vaardigheid in een domein hun eigen prestaties overschatten, doordat ze niet beschikken over de metacognitieve vaardigheden om hun tekortkomingen te herkennen Verywell MindWikipedia. Zoals Dunning zelf verklaarde: incompetentie leidt niet tot voorzichtigheid, maar juist tot ongepaste zelfzekerheid Verywell Mind. In originele experimenten overschatten deelnemers hun prestaties op onder andere taal, logica en humor aanzienlijk Verywell Mind.

Dunning-Kruger en complotgelovigen: een schadelijke synergie

Recent onderzoek plaatst overmoed—een kerncomponent van Dunning-Kruger—in direct verband met het geloof in complottheorieën. Een studie van Pennycook en collega’s (2025) onderzoekt bij meer dan 4000 deelnemers hoe overconfidence correleert met complotideeën. Zij ontdekten dat personen met overmatige zelfverzekerdheid veel ontvankelijker waren voor fringe-theorieën zoals ontkenning van maanlandingen, de dood van prinses Diana of de bewering dat dinosaurussen nooit hebben bestaan Science.

Ten tweede blijken zulke complotgelovigen niet alleen overgeëxtrapoleerd te vertrouwen op eigen inzicht, maar ook sterk te overschatten hoeveel anderen hun overtuigingen delen—gemiddeld werd gedacht dat 93 % van anderen dezelfde fringe-opvattingen deelt, terwijl die werkelijk in een minderheid waren Science. Dit fenomeen sluit aan bij pluralistische misvatting (pluralistic ignorance)—waarbij men denkt dat de eigen, afwijkende mening wijdverspreid is, terwijl dat niet zo is Wikipedia.

3. Voorbeelden uit de wetenschap

• Flat-earthers in Spanje: Een studie onder 1.252 personen toont aan dat degenen met lage wetenschappelijke geletterdheid én overmatige zelfverzekerdheid sterk geneigd waren tot flat-earth-geloof PubMed. Beide factoren apart waren niet beslissend, maar de combinatie ervan leidde tot overtuiging van deze fringe-theorieën.
• Algemeen patroon van overconfidence: Pennycook’s bevindingen onderstrepen dat overconfidence zelf, los van domeingebonden onkunde, een sterke voorspeller is van complotdenken. Bovendien illustreert het de blinde vlek die complotgelovigen hebben voor hun eigen marginale standpunten.

4. Waarom versterkt Dunning-Kruger complotdenken?

Illusie van begrip

De ‘illusion of explanatory depth’ beschrijft het fenomeen dat mensen geloven meer te begrijpen dan ze eigenlijk doen. Dit geldt vooral bij complexe zaken zoals politiek of wetenschap, en is verwant aan Dunning-Kruger—maar dan gericht op het verwachte begrip, niet per se op vaardigheid Wikipedia.

Weerstand tegen correctie

Geloven in één complottheorie gaat vaak gepaard met geloof in andere, soms tegenstrijdige complottheorieën. Bezwaren of bewijzen worden omgezet in bewijs van de complottheorie zelf—”hoe sterker het bewijs tegen mij, hoe harder het establishment liegt” Wikipedia. Tegelijkertijd blijven mensen trouw aan hun overtuiging ondanks duidelijk weerlegbaar bewijs—een fenomeen dat belief perseverance en cognitieve dissonantie weerspiegelt Wikipedia.

• Flat-earthers in Spanje vormden een case study waarin lage wetenschappelijke kennis én hoge overconfidence samen sterk voorspellend waren voor geloof in flat-earth-ideeën PubMed.
• Pennycook et al. (2025) toonden aan dat overconfidence nauw samenhangt met geloof in fringe-complotideeën; bovendien overschatten complotgelovigen hoe veel anderen hun overtuigingen delen—gemiddeld 93 % Science.
• Mensen vertrouwen sterker op afwijkende meningen binnen echo chambers en bevestigen zo de verspreiding van complotdenken via homogene netwerken arXiv+1.

Echo chambers en sociale versterking

Misvattingen worden versterkt binnen homogene groepen online. In echo chambers ontstaat intensieve interactie met gelijkgestemden, waardoor complotdenken (ook drijfveren als overconfidence) wordt uitvergroot en versterkt arXiv+2arXiv+2.

5. Implicaties en oplossingen

• Onderwijs en wetenschappelijke geletterdheid: Het vergroten van kritische reflectie en zelfbewustzijn is essentieel. Dit begint in het onderwijs door aandacht te besteden aan metacognitie en het herkennen van eigen kennisgrenzen.
• Wetenschapscommunicatie: Communicatie moet gericht zijn op epistemische nederigheid—erken dat niemand immuun is voor fouten. Zoals David Gorski (Science-Based Medicine) betoogt: huivering en bereidheid tot bijleren zijn cruciaal voor een oprechte scepticus Science-Based Medicine.
• Stimuleren van reflectie en doelgericht denken: Interventies zoals het opschrijven van persoonlijke doelen helpen mensen een promotiegerichte mindset te ontwikkelen, waardoor de behoefte aan complotdenken kan afnemen Verywell Mind.
• Tegengaan van pluralistische misvatting: Informeren over het werkelijke aandeel van complotgelovigen (zij zijn meestal de minderheid) kan helpen om het idee te ondermijnen dat “iedereen het al gelooft”.

Conclusie

Het Dunning-Kruger-effect ontpopt zich in de context van complotdenken als een meesterlijke mythewerper: het creëert een gevoel van zekerheid waar expertise ontbreekt, terwijl het tegelijkertijd weerstand biedt aan weerlegging en reflectie. Het resultaat: “wappies” die, gehuld in zelfvertrouwen, hun marginale inzichten presenteren als crushing truth.

Tegenwicht hiertegen is geen repressie, maar epistemisch werk: zelfkritiek, gezagdelijke communicatie, onderwijs dat niet alleen feiten, maar ook zelfinzicht leert, en online structuren die echo chambers belemmeren. Alleen zo kan de weg terug naar realistisch zelfbewustzijn en wetenschappelijk begrip beginnen.